Archeologische vondsten
Kerkrade kent een lange bewoningsgeschiedenis. De oudste vondsten die getuigen van de aanwezigheid van mensen dateren van 60.000 jaar voor Christus.
Het zijn vuistbijlen die de Neanderthalers hebben achtergelaten in de buurt van de Domaniale mijn. Uit de Romeinse tijd zijn veel vindplaatsen bekend in Kerkrade. Het glooiende landschap met zijn vruchtbare lössgronden en beekdalen was een aantrekkelijk vestigingsgebied voor de Romeinen. De oudste bewoningssporen uit de Romeinse tijd dateren van rond de jaartelling en de laatste rond 400 na Christus. De Romeinen komen rond 12 voor Christus ons land binnen en veroveren heel Nederland ten zuiden van de Rijn. In het vruchtbare Zuid-Limburg vestigen ze villa’s: grootschalige landbouwbedrijven met een Romeins uiterlijk.
Een deel van een landelijke nederzetting is in 1997 opgegraven op het industrieterrein Maar-West. Daarbij werden de plattegronden van enkele houten gebouwen, waterputten en een offerkuil ontdekt. Deze offerkuil is bijzonder omdat er een terracotta beeldje van een beer werd gevonden. Dit is een offerbeeldje voor de Romeinse godin Artio en is uniek voor Nederland. Replica’s van dit beertje zijn te koop bij de centrale balie van het Stadskantoor.
Romeinenstraat
Archeologen hebben in Kerkrade al meerdere villa’s ontdekt en opgegraven. Een van de eerste villa's die ontdekt werd en deels werd opgegraven is die op de hoek Romeinenstraat/Kleingraverstraat. In 1921 werden bij de bouw van een huis de fundamenten van een gebouw geraakt.
Bij nader onderzoek door medewerkers van de Algemeen Technische Dienst van de gemeente Kerkrade bleek het een deel van een Romeinse villa te zijn. De rest van de villa was reeds verdwenen. Het deel dat op een voor die tijd vooruitstrevende manier "geteekend" en ook "gephotografeerd" werd, had in minimaal één vertrek de beschikking over vloerverwarming.
De gemeente Kerkrade heeft bij de herinrichting van de straat de contouren van het opgegraven deel van de villa in de bestrating aangegeven in een andere kleur bestrating.
Krichelberg
Villa Krichelberg, op Kaalheide, is op dit moment de enige villa in Nederland waarvan de resten zichtbaar zijn boven de grond. De villa is in meerdere opgravingscampagnes onderzocht. Deze villa is ook bijzonder omdat ze een houten voorganger kent die in het begin van de jaartelling gedateerd wordt. Dit houten gebouw is door brand verwoest en werd vervangen door een in steen gebouwde Romeinse villa. Deze kenmerkt zich door de overdekte zuilengalerij en hoektorens. Niet alleen de buitenkant maar ook de indeling van de villa en de functies van de vertrekken zijn gereconstrueerd. De maquette van de villa en enkele vondsten die gedaan zijn bij de opgravingen zijn permanent tentoongesteld in de hal van het Stadskantoor.
